بررسی دلایل کُندی احیای بافت های فرسوده

به گزارش اخبار ساختمان، در طی سالهای گذشته توسعه شهرنشینی تأثیرات گاه مخرب و گاه مفیدی بر بافت های قدیمی و فرسوده برجای گذاشته است و ساکن شدن جمعیت که اکثر آنها مهاجران هستند موجب تخریب و فرسودگی بافت های فرسوده شده است. به همین منظور دولت ها در تمام کشورها به دنبال راه حل های مناسب برای اینکه این بافت های ناکارآمد به گونه ای بهسازی و بازسازی شود هستند.

بافت های قدیمی و فرسوده، بافت هایی هستند که در فرآیند زمان طولانی شکل گرفته اند و بنا به دلایلی که همانا کثرت جمعیت و نبود محیط مناسب فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی این بافتها اغلب جوابگوی نیاز ساکنین خود نیستند.

پس توجه به بافت های قدیمی، فرسوده و ناکارآمد شهری و رفع ناپایداری آن ها به موضوعی جدی و محوری در دولت ها تبدیل شده و هر دولتی پس از روی کار آمدن تلاش کرده با ارائه طرح ها و لوایح مشکلات این بافت ها را تا حد ممکن کاهش دهد. پس احیای بافت های فرسوده به عنوان یکی از جدی ترین چالش های نظام برنامه ریزی و مدیریت شهرها، سازمان های ذیربط و دولت را به تکاپوی ساماندهی و احیا این عناصر و بافت مذکور سوق داده و لزوم مداخله در این بافت ها را در دوره های زمانی مختلف مطرح کرده است.

در طی چند سال گذشته بارها مفاهیم و ادبیات جدیدی در کنار احیای بافت های فرسوده مطرح شد تا به عناوین مختلف به کمک سازمانهایی مثل شهرداری و وزارت راه و شهرسازی کمک کند تا بتواند این بافت ها را احیا و نوسازی کند.

در این چند سال مهمترین مفاهیمی که برای بافت فرسوده مطرح شد «بازآفرینی شهری» بود. در ادبیات اخیر دنیا واژه "بازآفرینی شهری" به عنوان یک واژه عام که مفاهیم دیگری نظیر بهسازی، نوسازی، بازسازی، توانمندسازی و روان بخشی را در برمی گیرد، به کار می رود. بازآفرینی شهری فرآیندی است که به خلق فضای شهری جدید با حفظ ویژگی های اصلی فضایی (کالبدی و فعالیتی) منجر می شود. به عبارت دیگر بازآفرینی شهری نگرش و اقداماتی جامع و یکپارچه برای حل مشکلات شهری منطقه‌ هدف عملیات است که در نهایت به یک پیشرفت پایداری اقتصادی، کالبدی، اجتماعی ،محیطی و فرهنگی خواهد انجامید.

هدف از اجرای سیاست های بازآفرینی شهری ارتقا شرایط کیفی زندگی در سکونت گاه ها از طریق ایمن سازی و مقاوم سازی ساختمان ها ، تأمین خدمات شهری ،ایجاد فرصت های شغلی و دستورالعمل های کیفی ساخت و ساز است.

اما در دوره ای که مسکن مهر در دولت نهم و دهم مطرح و سپس به دولت یازدهم و دوازدهم منتقل شد اکثر کارشناسان دولتی و غیر دولتی عنوان کردند که اگر بودجه ای که در اختیار مسکن مهر قرار گرفت در اختیار نهادهای مرتبط با احیای بافت فرسوده قرار می گرفت الان این بافت ها بازسازی و نوسازی شده بودند. با این وجود، از سال 92 که تغییرات مدیریتی در راس وزارتخانه راه و شهرسازی شکل گرفت تاکنون چندین مرتبه مدیران ارشد بازآفرینی شهری تغییر کرده اند و هر بار که قرار شد سرعت احیای بافت های فرسوده بیشتر شود مدیران برکنار و یک مدیر جدید برای شرکت بازآفرینی شهری انتخاب شد.بطوریکه تنها از سال 96 تاکنون سه مدیر عامل برای شرکت بازآفرینی شهری ایران انتخاب شده است. این انتخاب ها تنها به ضرر مجموعه بازسازی بافت فرسوده بود و گره ای از مشکلات را نیز به هیچ وجه باز نکرد.

برای پیگیری این موضوع که چرا احیای بافت های فرسوده هر بار که قصد سرعت گرفتن دارد به یکباره مدیران آن تغییر می کنند و این بازسازی چرا تا این حد با تاخیر انجام می شود به سراغ هوشنگ عشایری مدیر عامل اسبق شرکت بازآفرینی شهری ایران رفتیم. او که سه سال و از سال 94 عضو هیات مدیره سازمان عمران و بهسازی شهری ایران بود در سال 96 تا اواخر بهمن ماه سال 97 به عنوان مدیر عامل شرکت بازآفرینی شهری ایران منصوب شد. عشایری در دوره ای که آخوندی وزیر سابق راه و شهرسازی بود اعتقاد داشت که باید برای بازسازی بافت های فرسوده صبر و تحمل کرد و این بافت ها نه در طول یک سال و دو سال بلکه در یک برنامه 10 تا 12 ساله می تواند احیاء و بازسازی شود.

متن کامل گفت و گو با هوشنگ عشایری معاون وزیر و مدیر عامل سابق شرکت بازآفرینی شهری ایران را با هم می خوانیم:

برای بازسازی بافت فرسوده نیازمند صبر هستیم

دلیل اینکه احیای بافت فرسوده در این سالها موفق نبوده است چیست؟

عشایری: بنده در زمانی که مسولیت معاون وزیری و مدیر عاملی شرکت بازآفرینی شهری ایران را داشتم بارها اعلام کردم که اقدامات و برنامه های دولت در بافت های هدف بازآفرینی شهری ایران به مثابه جمله اساسی قران مجید "و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر" است چرا که بنده همان موقع نیز معتقد بودم که برای بازسازی بافت فرسوده نیازمند صبر هستیم.

یعنی چقدر باید صبر می کردیم؟چند سال؟

عشایری: انتظار برای موفقیت در طول 2 سال یک انتظار بیهوده است. یعنی برای موفقیت در بافت فرسوده انتظار نباید داشت که در 2 یا 5 سال به موفقیت می رسیم. حداقل خروجی برای موفقیت در بازسازی بافت فرسوده یک برنامه 10 تا 12 ساله است که اتفاقا در همان دوران که بنده سمت مدیر عاملی شرکت بازآفرینی شهری را داشتم نوشته بودیم. پس گرفتن پاسخ در زمینه احیای بافت فرسوده نیازمند یک برنامه 10 ساله است. پس برای موفقیت در این طرح باید سه فعالیت همزمان با هم پیش بروند. صرف توجه و نگرش کالبدی به بافت فرسوده نمی تواند ما را در رسیدن به هدف کمک کند پس باید به تمام مراحل اجتماعی و فرهنگی یک محله توجه شود. چرا که محله یک سازمان اجتماعی است و باید سه فعالیت اجتماعی، فرهنگی و فعالیت کالبدی به هم چسبیده و با یکدیگر پیش بروند تا بتوانند پاسخ لازم را دریافت کنند.

یعنی در دوره ای که شما مدیر عامل بودید این سه گزینه را همزمان پیش می بردید؟

عشایری: تلاش ما همین بود که در یک برنامه ای که 9 محور داشت و در طول 10 تا 12 سال به طول می انجامید قرار بود به این هدف خود برسد.پس باید برنامه ریزان اندازه بازسازی را تا حد یک محله و ریز محله تبدیل کنند.پس ابتدا باید به عناصر اصلی توجه شود.البته شاید به این اظهارات بنده همان زمان هم نقدهایی شد اما بنده اعتقاد دارم که در تمام دنیا هم با این روش پاسخ مثبت گرفته اند.در انگلستان و در محلات هدف بازآفرینی اقداماتی را بعد از یک دوره اشتباه انجام دادند و موفق شدند.

انگلیسی ها اقدامات همزمان انجام دادند؟

عشایری: انگلستان در سال 1985 بازسازی بافت فرسوده را از لندن آغاز کرد.آنها ابتدا آمدند و کارخانه های چرم سازی خود را تخریب کردند و به واحدهای مسکونی تبدیل کردند و واحد مسکونی احداث کردند.اما بعد از 15 سال متوجه اشتباه خود شدند و طرح های منطقی خود را با همان روشی که گفتم سه موضوع را با هم به پیش بردند و اصالت منطقه و بافت های تاریخی خود را حفظ کردند.این افدام مفید از سوی شهرهای رم و فلورانس نیز پیاده شده است و آنها نیز بافت تاریخی خود را حفظ کردند. اتفاقا این اقدامات در کشورهای آسیای شرقی و حتی هندوستان نیز مورد توجه قرار گرفت و اجرایی شد.

در هندوستان که بیشتر زاغه نشین هستند؟

عشایری: این کشور نیز با حفظ بافت تاریخی خود و ترکیبی از بافت های تاریخی و سکونت‌گاه‌های غیررسمی توانست به اهداف خود نزدیک شود.

پس چرا از تجربه این کشورها استفاده نمی شود؟

عشایری: اتفاقا در طرحی که ارائه شده بود از تجربه 25 سال گذشته کشورها و حتی کشورمان بود و اینطور نبود که طرح ما طرحی ابداعی بود و شب خوابیدیم و صبح بیدار شدیم آنرا اجرایی کردیم. پس تجربه سایر کشورها و ایران ترکیبی از هم بود تا بتوانیم به موفقیت دست پیدا کنیم. هدف ما این بود که همه باید دست به دست هم بدهیم تا بتوانیم این برنامه را اجرایی کنیم.

بازسازی بافت فرسوده از عهده تنها شهرداری و یا وزارت راه و شهرسازی برنمی آید

یعنی بازسازی بافت فرسوده از عهده تنها شهرداری و یا وزارت راه و شهرسازی برنمی آید؟

عشایری: بله درست است. امکان ندارد که شهرداریها به تنهایی بتوانند بافت های فرسوده را احیا کنند هر چقدر هم که بودجه وجود داشته باشد این موضوع نشدنی است. مردم هم به تنهایی نمی توانند و باید با هم ترکیبی کار کنند. پس دولت و شهرداریها و مردم باید به یکدیگر کمک کنند. این گروه در کنار توسعه گران و سرمایه گذاران می توانند فرایند احیای بافت فرسوده را پیش ببرند.

شهرداریها نباید در فرایند بازآفرینی شهری دنبال کسب درآمد باشند

اما شهرداریها در بافت فرسوده به دنبال کسب درآمد هستند

عشایری: این یک اشتباه است که نباید شهرداریها وارد آن شوند.اصولا شهرداریها نباید در فرایند بازآفرینی شهری دنبال کسب درآمد باشند چرا که آن وقت است که طرح با شکست مواجه می شود. پس اتفاقا شهرداریها باید هزینه کنند. چرا که وظیفه شهرداریها توسعه شهری و فضای مناسب شهری است. پس وظایف شهرداریها مشخص است و باید از منابع دیگر به دنبال درامد باشد.

اتفاقا دولت ها برای مسایل فرهنگی و کاهش بزهکاری و اقتصاد پایدار باید در بافت های فرسوده سرمایه گذاری کلان کند و حتی برای آن یارانه ویژه ای در نظر بگیرد؟

عشایری:دولت محلی و ملی باید برای این منظور هزینه کند. چرا که علاوه بر اینکه در بافت های فرسوده می توان اقتصاد پایدار ایجاد کرد بلکه می توان بازخوردهای دیگری از آن گرفت. پس باید دولت محلی و ملی نگاه ویژه ای به بازآفرینی شهری داشته باشد.

اما اگر نگاه دولت ها و حتی شهرداریها به بازآفرینی شهری نگاه مالی و کسب درآمد باشد نه تنها کسب درآمدی صورت نخواهد گرفت بلکه شهرها را به عقب می برد.پس نباید دولت ها، شهرداریها و حتی خود مالکان به دنبال انتفاع مالی باشند چرا که اگر یک نفر در این کار سود کند آن گروه دیگر متضرر خواهد شد. پس هر سه گروه باید منفعت ببرند.

دولت برای احیای بافت فرسوده یارانه تخصیص دهد

با این حساب دولت های محلی برای احیای بافت های فرسوده یارانه تخصیص بدهند و به شدت آنرا پیگیری کنند؟

عشایری: دولت های محلی و ملی باید با توجه به این نکات مثبتی که احیای بافت فرسوده دارد یارانه تخصیص دهد. پس باید در فرایند اجرای برنامه بازآفرینی شهری هزینه های مالی و بودجه ای صورت بگیرد. تا همه ارکان در آن منفعت ببرند. یک مثال کوچک در این خصوص می تواند در بازآفرینی شهری همانا کاهش بزهکاری در بافت هایی که احیا شده است باشد. چرا که در بافت هایی که بازسازی صورت گرفته است کمترین آسیب اجتماعی رخ خواهد داد.

پس افرادی که در محله‌ها و بافت‌های فرسوده ساکن هستند کمتر آسیب می‌بینند و محله‌های کم‌ارزش با احیای بافت‌های فرسوده از یک ارزش افزوده خوبی برخوردار می‌شوند پس وقتی دولت و شهرداری و حتی خود مردم اقدام به احیای بافت‌های فرسوده و هزینه کردند می‌افتند در آینده انتفاع آن را خواهند دید.

شهرداری‌ها که بزرگترین دغدغه آنها توسعه شهری است اگر روش اقتصادی و اجتماعی در این بافت‌ها اجرا شود هم شهرداری‌ها و هم مردم منفعت خواهند دید. پس با احیای بافت‌های فرسوده محله به محله رشد اقتصادی ایجاد خواهد شد. ما بارها و مدت‌ها دغدغه این را داشتیم که ادبیات بازآفرینی شهری را در جامعه و مسؤولان و مدیران کشور جا بیندازیم اما به هر حال عناصر اصلی این برنامه پررنگ‌تر شد و دوره‌ای به جریان فرهنگی احیای بافت‌های فرسوده و یک دوره‌ای نیز به جریان کالبدی این بافت‌ها توجه شد.

این روزها به جریان کالبدی بافت‌های فرسوده بیشتر از حوزه اجتماعی توجه می‌شود

پس در حال حاضر به جریان کالبدی بافت‌های فرسوده بیشتر توجه می‌شود؟

عشایری: بله، این روزها به جریان کالبدی بافت‌های فرسوده بیشتر از حوزه اجتماعی توجه می‌شود البته این روزها از اخبار این را می‌شنوم که به جریان کالبدی توجه می‌شود. البته معنی آن نیست که جریان فرهنگی کنار گذاشته شده است اما در هر صورت باید سه جریان کالبدی، فرهنگی و اجتماعی همسو با یکدیگر در احیای بافت‌های فرسوده مورد توجه قرار گیرد.

قبول دارید که در دوره شما نیز جریان کالبدی با پرداخت وام بسیار مورد توجه قرار گرفت؟ آیا خبر دارید که وام50 میلیون تومانی که قرار بود با نرخ سود 9 درصد پرداخت شود عملیاتی شد یا خیر؟

عشایری: یک هفته قبل از اینکه بنده از مسؤولیت مدیرعاملی شرکت بازآفرینی شهری خداحافظی کنم صندوق توسعه ملی 750 میلیارد تومان به بازآفرینی شهری اختصاص داد و همان موقع سازمان برنامه و بودجه اولین پرداختی را به مبلغ 750 میلیارد تومان به شرکت بازآفرینی شهری واریز کرد. البته اولین قسط از چهارمین اقساط بود که پرداخت شد.

قبول دارید که اختلافاتی که در آن دوره میان وزیر سابق راه و شهرسازی و مشاور رئیس جمهور در امور بافت فرسوده باعث شد تا مشکلات بیشتر شود؟

عشایری: انتظاری که مسؤولان از همان روزها از بنده داشتند تا حدودی با برنامه‌های بنده متفاوت بود چرا که بنده اعتقاد داشتم نباید هر کاری را برای اینکه پست خود را حفظ کنم انجام دهم.

علت اختلافات مدیران در بازسازی بافت فرسوده چه بود؟

علت اختلافات در آن دوره چه بود؟

عشایری: علت این اختلافات ناشی از همان اختلاف‌نظری بود که برخی از دوستان اعتقاد داشتند که توسعه باید به شکل عملی باشد یعنی محله‌ای اگر می‌خواهد توسعه پیدا کند باید در آن محله ساخت‌وساز صورت بگیرد اما برخی می‌گفتند در توزیع شهری اگر می‌خواهید اتفاق خوبی رخ دهد باید به جریان اجتماعی آن محله توجه شود که البته بنده اعتقاد دارم هر دو افراطی است. دولت اعتدال ادبیاتی که مطرح کرد، ادبیاتی بین این دو موضوع بود پس باید این دو تفکر به هم وصل شود. این اختلاف ناشی از آن نظریه مطلق است که صرفاً به موضوع فرهنگی و اجتماعی توجه شود و جریان کالبدی به حاشیه می‌رفت. پس همان افراد اعلام می‌کردند که خب وقتی کار پیش نمی‌رود در حقیقت بافت فرسوده به سمت احیا شدن حرکت نکرده است بنده معتقد بودم که باید تعادلی بین این دو بخش ایجاد شود.

چند روز پیش مدیرعامل جدید شرکت بازآفرینی شهری اعلام کرده است که این شرکت قصد دارد 45 هزار واحد مسکونی در بافت فرسوده احداث کند آیا شرکت‌های دولتی می‌توانند دست به این اقدام بزنند؟

عشایری: شاید منظور ایشان این است که زمین در اختیار سازنده و توسعه‌گر قرار دهد نه اینکه ساخت‌وساز در زمین مردم صورت گیرد چرا که شرکت بازآفرینی شهری سازنده نیست بلکه از سازنده‌ها می‌خواهد که اقدام به ساخت این تعداد واحد مسکونی کند.

آنچه که مشخص است این است که ساخت و احیای بافت‌های فرسوده بسیار کار سخت و مشکلی است.

عشایری: کار بازآفرینی شهری واقعاً سخت است، بنده در همان دوره‌ای که مدیرعامل بودم نیز یک برنامه مدون در 9 محور تعریف کرده بودم. پس واقعاً برای بازآفرینی شهری نیازمند هماهنگ کردن تمام دستگاه‌ها بود اما چون در کشور بخشی‌نگر هستیم به مشکل می‌خوریم. هماهنگی در اقدامات و دستگاه‌ها کار بسیار مشکلی است.

رئیس حمهوری سه بار برای بازسازی بافت فرسوده دستور داد

چرا علی‌رغم دستور ویژه رئیس جمهور برای بافت‌های فرسوده عملاً می‌‌بینیم که کار احیای بافت‌های فرسوده به کُندی صورت می‌گیرد؟

عشایری: رئیس جمهور سه بار دستور فرمودند و بخشنامه ای را به استانداران و وزرا ارسال و حتی در دولت تأکید کردند تا تمامی اراضی دولتی برای بازآفرینی شهری اختصاص یابد اما دریغ از یک سانتی‌متر زمین برای احیای بافت فرسوده صورت نگرفت. وظیفه سازمان‌های خدمات‌رسان مثل آب و برق و گاز به ساکنان مناطق دادن خدمات است پس چه خدمتی بهتر از اینکه دستگاه‌های خدمات‌رسان تلاش خود را برای توسعه شهری بگذارند اما چون مسائل مالی مطرح می‌شود تعصبات سازمانی رخ می‌دهد و عدم همکاری ایجاد می‌شود. پس علت اینکه کار به کُندی پیش می‌رود این است که دستگاه‌ها هنوز باور نکردند که بازآفرینی شهری موجب توسعه و رونق پایدار شهری می‌‌شود پس اگر فرایند بازآفرینی شهری را درک کنند متوجه خواهند شد که توسعه پایدار شهری چه منافعی برای سازمان‌ها و حتی کشور دارد. آن موقع است که با جان و دل کار می‌کنند پس تعصبات سازمانی نمی‌گذارد که احیای بافت‌های فرسوده با سرعت صورت گیرد.

آیا با دستگاه‌های خدمات‌رسان وارد مذاکره شدید که آنها نیز با احیای بافت فرسوده منفعت ببرند؟

عشایری: در دوره‌ای که بنده بودم با آبفا وارد مذاکره شدیم و آنها قطعه زمینی داشتند و به آنها اعلام کردیم که می‌توانند زمین خود را برای بازآفرینی شهری اختصاص دهند و بخشی را نیز برای پرسنل خود بردارند اما با تعقیب بنده خبری از اینکه این موضوع به کجا رسید ندارم.

اختلاف با وزیر راه و شهرسازی اختلاف نظری بود

گفته می‌شود اختلاف شما با وزیر راه و شهرسازی باعث شد تا از مدیرعاملی شرکت بازآفرینی شهری برکنار شوید.

عشایری: بنده مدتی در اصفهان به طور مستقیم و غیرمستقیم با اسلامی وزیر کنونی راه و شهرسازی همکاری داشتم اما در ادبیات بازآفرینی شهری با ایشان به اختلاف‌نظری خوردیم. موضوعی را که بنده مطرح می‌کردم ایشان اعلام می‌کردند که این گونه نیست پس چون اخلاق حرفه‌ای بنده این طور نبود که به زور خودم را تحمیل کنم درخواست تغییر خود را ارائه کردم. پس بنده با وزیر راه و شهرسازی بر سر موضوع نظری اختلاف پیدا کردیم چرا که اگر بنده می‌ماندم هم وزیر راه و شهرسازی اذیت می‌شد و هم بنده. پس بهتر بود که از مدیرعاملی بازآفرینی شهری کنار بروم چرا که معتقد بودم باید برنامه خودم را پیش ببرم یا اینکه باید کنار بروم اما چون برنامه بازآفرینی شهری را خودم نوشتم و روی آن کار کرده بودم امکان تغییر آن برنامه نبود پس بهتر بود که خودم کنار بروم.

مزایای ورود اکبر ترکان به بافت فرسوده

آیا ورود اکبر ترکان به عنوان مشاور رئیس جمهور در بافت فرسوده کمک خوبی به بازآفرینی شهر کرد یا خیر؟

عشایری: اتفاقاً ورود ترکان کمک خوبی به توسعه بازآفرینی شهری کرد چرا که از محضر ایشان برای ارتباط برقرار کردن با رئیس جمهور و بهتر ارائه کردن تقاضای خود استفاده بیشتری کردیم.

در دوره‌ای که شما تغییر کردید آیا ترکان به این موضوع ورود کردند یا خیر؟

عشایری: اتفاقاً ترکان مشاور رئیس جمهور در امور بافت فرسوده به این موضوع واکنش نشان داد اما دخالت نمی‌کرد و دوست نداشت که در آن برهه تغییراتی در رأس مدیرعاملی بازآفرینی شهری ایجاد شود اما به دلیل اینکه با وزیر راه و شهرسازی توافق کرده بودیم، بنده از شرکت بازآفرینی شهری خارج شدم.

فارس